Tijdens de voorbereiding van een presentatie, hebben wij ons verdiept in de geschiedenis van het monument dat op de grens tussen Mariaheide en Uden staat. Het leverde nieuwe informatie op die we u niet willen onthouden.
Het begint allemaal met de opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse koning Filips II, die uiteindelijk uitmondde in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).De opstand viel min of meer samen met de opkomst van het protestantisme, de Reformatie. Hoewel de leider van de opstand, Willem van Oranje, protestant werd, was hij wel voorstander van godsdienstvrijheid in de Nederlanden. Zijn zonen Maurits en Frederik Hendrik waren echter een stuk minder tolerant.
Het monument in 2018.
In 1629 werd het katholieke Den Bosch veroverd door Frederik Hendrik. Vanaf dat moment werd de uitoefening van het katholieke geloof in de Meierij van Den Bosch, waartoe ook Veghel behoorde, verboden. De katholieken in Veghel bleven toch naar de mis gaan, wat dus verboden was. In 1635 kregen zij daarvoor een boete van 300 gulden van de schout van Den Bosch. Uden behoorde tot de vrije heerlijkheid van het Land van Ravenstein waar godsdienstvrijheid was. In 1638 stelde Peter Roelofs, die net over de grens Veghel-Uden woonde, zijn woning ter beschikking aan de Veghelse katholieken. Daarmee hadden de Veghelnaren hun eigen ‘grenskerk’. En voor wat hoort wat: Peter Roelofs ontving een vergoeding voor het beschikbaar stellen van zijn woning en reparaties aan zijn woning werden door de Veghelnaren betaald.
Een kaartje uit de 17e eeuw met in de cirkel de grenskerk op de grens Veghel-Uden.
Na de Tachtigjarige Oorlog ontstond in 1648 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In de Republiek bleef uitoefening van het katholiek geloof verboden. Bestaande katholieke kerken werden overgenomen door protestanten. Zo ook in Veghel dat nu in Staats-Brabant lag en waar de protestantse dominee Petrus Plancius werd aangesteld. Hij dwong alle priesters om het Veghels grondgebied te verlaten. De oude Sint Lambertuskerk, die aan de Aa stond, werd toegewezen aan de zeven protestanten die Veghel rijk was. De 3000 katholieken moesten hun heil over de grens in het Land van Ravenstein zoeken.
De oude Sint Lambertuskerk in Veghel.
De grond waarop het huis van Peter Roelofs met de grenskerk stond, werd in 1649 aangekocht door pastoor Houbraken uit Veghel. In de grenskerk werd ook onderwijs verzorgd door een katholieke schoolmeester, want de Veghelse katholieken wilden geen protestants onderwijs voor hun kinderen.
In 1672, het Rampjaar, werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aangevallen door de Engelsen en de Fransen. Omdat de Republiek zich wilde verzekeren van de steun van Staats-Brabant, werd het voor katholieken weer toegestaan om kerken te hebben en dus ook in Veghel. Op de plek waar nu de Sint Lambertuskerk van Pierre Cuypers staat, werd een nieuwe schuurkerk gebouwd. Een schuurkerk was van buiten niet herkenbaar als kerk en was vaak gevestigd in een bestaande schuur. De grenskerk in het huis van Peter Roelofs raakte buiten gebruik.
De school aan de grens met het Land van Ravenstein bleef wel na 1672 bestaan. Dat blijkt uit de archiefstukken: zo wordt er gesproken over een perceel (Udense Dijk, nummer 4) dat op 29 maart 1719 “aen de school” en op 29 december 1725 aan “het schoolhuijs” grenst.
Na de inval van de Fransen in 1798 verdwenen de meeste grens- en schuurkerken. Alle godsdiensten binnen de Nederlanden werden toen voor de wet gelijkgesteld. Ook na de vorming van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 was er godsdienstvrijheid. De oude Sint Lambertuskerk in Veghel werd na veel gesteggel teruggegeven aan de katholieken. De protestanten kregen hun eigen Waterstaatskerkje in de tegenwoordige Hoofdstraat.
De Sint Lambertuskerk werd echter al snel te klein voor alle Veghelse katholieken. Architect Pierre Cuypers kreeg de opdracht om aan andere kant van de Markt een nieuwe kerk te bouwen. Deze kerk is op 19 oktober 1863 ingewijd door bisschop Zwijsen.
In 1888 werd op de plek waar de schuilkerk op Udens grondgebied had gestaan door de Veghelse pastoor F.A. Clerx een monument opgericht.
Een oude pentekening van het monument. Het is niet bekend of de omgeving van het monument er in 1888 daadwerkelijk zo uitzag.
Op het monument staat de volgende tekst:
Ter herinnering aan de jaren 1649 – 1672
Gezegend zy de grond!
Waar 't bedehuis eens stond.
Uit vroom besef van plicht
Door het Veghels volk gesticht.
In bangen tyd van nood
Toen men hun tempel sloot.
En 't kerkgaan slechts toeliet
Op Udens grondgebied.
De plaquette met de tekst op het monument.
Dankzij Martien van Asseldonk weten wij nu dat het jaartal 1649 niet klopt. Hij ontdekte dat er in 1638 al een grenskerk werd opgericht in het huis van Peter Roelofs. Waarschijnlijk is het jaartal 1649 in de kerkelijke archieven terechtgekomen, omdat de grond waarop de grenskerk stond in dat jaar werd gekocht door pastoor Houbraken.
Het monument staat sinds de grenscorrectie in 1994 niet meer op Udens grondgebied, maar hoort nu bij de voormalige gemeente Veghel. Het monument is eigendom van de Franciscus-parochie in Veghel.
Een foto van het monument uit 1959. Toen was het monument enigszins vervallen. In 1939, 1967 en 2005 hebben er restauratiewerkzaamheden plaatsgevonden.
.